GLUCOCORTICOID LÀ GÌ? TÁC DỤNG, CƠ CHẾ VÀ ỨNG DỤNG TRÊN THÚ Y

Glucocorticoid đóng vai trò quan trọng trong điều trị các bệnh lý viêm, dị ứng và rối loạn miễn dịch ở động vật. Với khả năng ức chế mạnh phản ứng viêm và điều hòa miễn dịch, chúng được ứng dụng rộng rãi trong thú y. Một trong những glucocorticoid phổ biến nhất là Dexamethasone được biết đến với hiệu lực cao, thời gian tác dụng kéo dài cùng khả năng phối hợp hiệu quả với các phác đồ điều trị khác. Nhờ những ưu điểm vượt trội đó, Dexamethasone đã trở thành thành phần chủ lực trong nhiều sản phẩm của Fivevet - thương hiệu dẫn đầu trong lĩnh vực nghiên cứu, sản xuất và kinh doanh sản phẩm chất lượng cao phục vụ chăn nuôi thú y, thú cưng. Vậy Glucocorticoid hoạt động như thế nào? Có những loại nào? Khi nào nên dùng và cần lưu ý gì khi sử dụng? Bài viết này sẽ giúp bạn nắm rõ kiến thức từ cơ bản đến ứng dụng thực tế.

Glucocorticoid là gì? Tác dụng, cơ chế và ứng dụng trên thú y
 

1.1. Đặc điểm chung
Glucocorticoid là nhóm thuốc chống viêm steroid, có cấu trúc tương tự hormone steroid - Cortisol - hormone tiết ra từ tuyến vỏ thượng thận. Nhóm thuốc có tác dụng chống viêm, chống dị ứng và ức chế miễn dịch.
1.2. Phân loại theo thời gian tác dụng
Các thuốc trong nhóm dù có nguồn gốc tự nhiên hay tổng hợp đều có tác dụng chống viêm, chống dị ứng và ức chế miễn dịch; nhưng khác nhau về mức độ chống viêm, giữ muối nước và thời gian tác dụng. Dựa vào thời gian tác dụng của thuốc mà nhóm thuốc này được chia thành 3 nhóm chính.

 

a. Tác dụng ngắn (8-12 giờ): Hydrocortison (Cortisol) và Cortison

Đây là các Glucocorticoid tự nhiên, dạng dược dụng dưới dạng acetat. Hai thuốc này có tác dụng chống viêm yếu hơn các dẫn xuất tổng hợp, mức độ tác dụng tương tự nhau.
b. Tác dụng trung bình (12-36 giờ): Prednison, Prednisolon, Methylprednisolone và Triamcinolone
Các thuốc này có tác dụng chống viêm mạnh hơn hydrocortisone 4-5 lần, đồng thời ít giữ natri và nước nên ít gây phù và tăng huyết áp hơn, nhưng lại ức chế mạnh ACTH. Thuốc này ít ảnh hưởng tới chuyển hoá muối nước nhưng gây nhiều tác dụng không mong muốn với cơ, xương, khớp.
c. Tác dụng dài (36-72 giờ): Dexamethason, betamethasone,…
Dexamethason và betamethason là dẫn xuất có chứa fluor của prednisolon, ít ảnh hưởng tới chuyển hoá muối nước, có tác dụng chống viêm mạnh hơn hydrocortison khoảng 30 lần, thời gian tác dụng kéo dài.

II. Cơ chế tác dụng của Glucocorticoid
2.1. Tác dụng chống viêm

Glucocorticoid ức chế phospholipase A2 thông qua kích thích tổng hợp lipocortin; qua đó, làm giảm tổng hợp cả Leucotrien - gây co thắt cơ trơn và Prostaglandin - gây viêm. Ngoài ra, nhóm thuốc này còn có tác dụng ức chế dòng bạch cầu đơn nhân, đa nhân, lympho bào đi vào mô để gây khởi phát phản ứng viêm. Vì vậy, thuốc có tác dụng chống viêm do mọi nguyên nhân (cơ học, hóa học, miễn dịch và nhiễm khuẩn).
2.2. Tác dụng chống dị ứng    

Cơ chế chống dị ứng của glucocorticoid
 

Glucocorticoid có tác dụng chống dị ứng thông qua cơ chế ức chế enzym phospholipase C - một thành phần quan trọng trong quá trình hoạt hóa dưỡng bào và bạch cầu, từ đó ngăn cản sự phóng thích các chất trung gian gây dị ứng như histamin, serotonin, bradykinin,… Kết quả là phản ứng dị ứng bị kìm hãm, giúp giảm nhanh các triệu chứng lâm sàng.
2.3. Ức chế miễn dịch
Cơ chế ức chế miễn dịch của Glucocorticoid bao gồm:
- Giảm số lượng tế bào lympho (vì thuốc gây teo các cơ quan lympho).
- Ức chế chức năng thực bào.
- Ức chế sản xuất kháng thể.
- Ức chế giải phóng và tác dụng của các enzyme tiểu thể.
- Ức chế hóa hướng động bạch cầu.
- Ức chế sự di chuyển của bạch cầu.

III. Tác dụng điều trị trong thú y
Glucocorticoid mang lại nhiều lợi ích điều trị tích cực trên vật nuôi. Chúng có hoạt tính chống viêm và chống dị ứng, giúp kiểm soát hiệu quả tình trạng cấp tính như sốc nặng hay chấn thương thần kinh trung ương (tủy sống, não); điều trị các tình trạng viêm như viêm xương khớp, viêm cơ, viêm đường hô hấp, viêm da,…và chống dị ứng cho con vật. Ngoài ra, chúng điều hòa hệ miễn dịch của vật nuôi, ngăn chặn quá trình tự phá hủy của cơ thể trong các bệnh tự miễn như lupus, thiếu máu tan máu miễn dịch, rối loạn tiểu cầu.

IV. Tác dụng không mong muốn 
Khi dùng kéo dài, glucocorticoid cũng tiềm ẩn các tác dụng bất lợi. Chúng có thể làm suy giảm quá trình hồi phục vết thương và gia tăng nguy cơ nhiễm trùng do tác dụng ức chế miễn dịch; loét đường tiêu hóa (đặc biệt với những động vật đang dùng thuốc Nsaids và động vật bị chấn thương tủy sống), gan to; hội chứng Cushing; gây giữ muối, nước và hạ kali máu. Trong một số trường hợp hiếm gặp khi dùng để kích thích chuyển dạ ở gia súc, thuốc có thể gây sót nhau dẫn đến viêm tử cung hoặc vô sinh và có thể làm giảm khả năng sống của bê con mới sinh,… Vì vậy, nên sử dụng liều thấp nhất có hiệu lực để hạn chế ức chế trục dưới đồi - tuyến yên - thượng thận, giảm các tác dụng không mong muốn. Việc ngừng thuốc đột ngột có thể gây suy thượng thận, do đó cần giảm liều từ từ và cần được theo dõi cẩn thận.

V. Hoạt chất cụ thể: Dexamethasone - Glucocorticoid phổ biến nhất
Dexamethasone là một dẫn xuất fluoro-methyl của prednisolone, thuộc nhóm glucocorticoid có tác dụng kéo dài, thường dùng dưới 2 dạng là dexamethasone acetate (không tan trong nước, thường dùng dạng thuốc mỡ, hỗn dịch dầu) và dexamethasone sodium phosphate (tan tốt trong nước, hay dùng dạng thuốc tiêm, nhỏ mắt, nhỏ tai). Đây là hoạt chất nhóm Glucocorticoid được được sử dụng phổ biến nhất trên thú y.  
 

Công thức cấu tạo của Dexamethasone
 

Về hoạt lực, tác dụng chống viêm của dexamethasone cao hơn khoảng 30 lần so với hydrocortisone và gấp khoảng 7 lần so với Prednisone, trong khi tác dụng giữ muối nước của nó là tối thiểu.
Trên động vật, thuốc được hấp thu nhanh chóng, đạt nồng độ tối đa khoảng 2 giờ sau khi uống và khoảng 1 giờ sau khi tiêm. Thời gian bán thải trong huyết tương của Dexamethasone động từ 3 đến 6 giờ, thời gian tác dụng lâm sàng có thể kéo dài từ 36-48 giờ. Chính vì những lý do trên nên Dexamethasone hiện nay là một loại glucocorticoid được sử dụng phổ biến nhất trong thú y.
Tuy nhiên, nên tránh dùng Dexamethasone trong thời kỳ mang thai và cho con bú (trừ trường hợp gây chuyển dạ cho bò). Ngoài ra thuốc còn làm giảm sản lượng sữa, giảm chất lượng sữa (Ca, P, Protein) nên cũng cần tránh sử dụng cho động vật đang cho con bú và khai thác sữa.

VI. Ứng dụng sản phẩm Fivevet trong điều trị bệnh bằng Glucocorticoid
Các sản phẩm chứa Glucocorticoid, đặc biệt là Dexamethasone đã được ứng dụng rộng rãi trong thực tiễn thú y để điều trị đa dạng các bệnh lý viêm và rối loạn chuyển hóa ở vật nuôi. Một trong những sản phẩm tiêu biểu là Five-Dexa, được sử dụng rộng rãi và hiệu quả trong các tình trạng: Điều trị các bệnh dị ứng, viêm xương khớp, viêm gân, viêm cơ, nhiễm độc Aceton, sốt sữa, viêm vú, viêm tử cung, viêm âm đạo, viêm phổi, nhiễm trùng sau phẫu thuật, chống sốc (choáng), stress và sự tạo thành Glucose trong cơ thể.
Ngoài ra, trên thực tế, Dexamethasone thường được dùng kết hợp với thuốc kháng sinh để đạt hiệu quả cao trong việc điều trị các bệnh nhiễm khuẩn. Một số sản phẩm kết hợp giữa Dexamethasone với kháng sinh của Fivevet gồm: Five-Gentadrop, Five-Tio.D, Combo 3in1 Ceftri SDM, Combo Cef-Lipe-Dex, Five-NPP.Zn for pet, Five-AmColiDex.LA,…

 

Sản phẩm Fivevet trong điều trị bằng Glucocorticoid
 

Sản phẩm Fivevet trong điều trị bằng Glucocorticoid
 

Câu hỏi thường gặp
1. Glucocorticoid là thuốc gì và được dùng để điều trị bệnh gì ở thú y?
Glucocorticoid là nhóm thuốc kháng viêm steroid, có cấu trúc tương tự hormone cortisol trong cơ thể. Trong thú y, glucocorticoid được sử dụng phổ biến để điều trị các bệnh lý viêm, dị ứng, rối loạn miễn dịch như viêm khớp, viêm phổi, viêm da, sốc phản vệ và một số bệnh tự miễn.
2. Sự khác nhau giữa các loại Glucocorticoid là gì?
Các loại glucocorticoid khác nhau chủ yếu ở thời gian tác dụng (ngắn, trung bình, dài) và mức độ giữ muối nước. Ví dụ: Hydrocortisone có tác dụng ngắn, prednisone có tác dụng trung bình, còn dexamethasone có tác dụng kéo dài và ít ảnh hưởng đến chuyển hóa muối nước.
3. Dexamethasone có phải là glucocorticoid mạnh nhất không?
Dexamethasone là một trong những glucocorticoid có tác dụng mạnh nhất và kéo dài nhất. Tác dụng chống viêm của nó mạnh hơn khoảng 30 lần so với hydrocortisone và được dùng rộng rãi trong nhiều phác đồ điều trị thú y.
4. Glucocorticoid có gây tác dụng phụ không?
Có. Nếu sử dụng kéo dài hoặc sai cách, glucocorticoid có thể gây loét dạ dày, suy giảm miễn dịch, hội chứng Cushing, giữ nước và natri, làm giảm kali máu và nguy cơ suy tuyến thượng thận khi ngưng thuốc đột ngột.
5. Có nên dùng glucocorticoid cho vật nuôi đang mang thai hoặc cho con bú?
Thận trọng. Một số loại glucocorticoid, đặc biệt là dexamethasone, có thể gây sót nhau, giảm sản lượng sữa và ảnh hưởng đến sự tăng trưởng của con non. Luôn cần có chỉ định cụ thể từ bác sĩ thú y.

Xem thêm: 
- Hiệu quả khi phối hợp Beta-lactam và chất kháng Beta-lactamase trong điều trị nhiễm khuẩn vật nuôi
- Ưu-nhược điểm và ứng dụng của các dạng bào chế thường dùng trong thú y
- Kháng sinh nhóm Aminoglycosid trong thú y